Баш бит | Минең профиль | Регистрация | Сығыу | Инеү | RSS | Йома, 29.03.2024, 12:15 |
Башҡорт теле һәм әҙәбиәте | |
Һеҙ Гость булып керҙегеҙ "Ҡунаҡтар" төркөмө Һаумыһығыҙ, ҡунаҡ! |
|
Телмәр үҫтереүМәктәптә башҡорт телен уҡытыу процесында уҡытыусылар йыш ҡына уҡыусыларҙы туған телдә дәрес яҙырға өйрәтеүҙе, уларҙың грамматик категорияларҙы иҫтә ҡалдырыуын төп маҡсат итеп ала һәм белем биреү менән бергә уҡыусыларҙың бәйләнешле һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереү кәрәклеген, туған һүҙҙең кешене үҫтереү сараһы икәнлекте, йәғни туған тел уҡыусыларҙа милли менталитетты тәрбиәләүгә ярҙам иткәнлекте күҙ уңынан сығара. Хәҙерге дидактикала белем биреүҙең йөкмәткеһен тәшкил итеүсе түбәндәге элементтарҙы: 1) тәбиғәт, йәмғиәт, фекерләү, техника, эшмәкәрлек итеү хаҡындағы белемгә; 2) эшмәкәрлек итеүҙең билдәле ысулдарын тормошҡа ашыра белеү тәжрибәһенә; 3) ижади эшләй белеү һәләтенә; 4) ысынбарлыҡ, кешеләр менән мөнәсәбәткә инеү нормаларына эйә булыуҙы айырып күрһәтеү ҡабул ителгән. Уҡыусыларға белем биреү һәм уларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү эшенең йөкмәткеһен билдәләгәндә, был элементтар бер-береһенә яҡыная, үҙ-ара киҫешә, мөнәсәбәткә инә, сөнки уҡыусылар бәйләнешле телмәр төҙөү тәжрибәһен үҙләштергәндә ижади эшләргә өйрәнә, бының өсөн улар текст, уның структур элементтары, текстағы һөйләмдәрҙең үҙ-ара бәйләнеү юлдарын, сараларын белергә, текстың жанр үҙенсәлектәрен күҙалларға тейеш була. Икенсе һүҙҙәр менән әйткәндә, үҙҙәренең телмәрен дөрөҫ ойоштора алһын өсөн уҡыусыларҙың телмәр эшмәкәрлеге теорияһы нигеҙҙәрен дә белеүе талап ителә. Телмәрҙең темаһын, уның төп фекерен асып биреү өсөн улар материалды туплау, уны эшкәртеү, системалаштырыу кеүек эшмәкәрлектең мөһимлеген аңлай, шулай уҡ ҡараламала яҙылған тексты редакторлай белеү һәләтенә лә эйә булырға кәрәклекте оноторға тейеш түгел. Уҡыусыларҙың был өлкәләге белемдәре, әлбиттә, практик телмәр эшмәкәрлегенә туранан-тура мөнәсәбәтле була. Телмәр үҫтереүҙе беҙ уҡыусыларҙың һүҙ байлығын киңәйтеү, уларҙың туған телдең лексик, һүҙьяһалыш, орфоэпик, грамматик һәм стилистик нормалар системаһын белеүе тигән төшөнсәләр, йәғни балаларҙың үҙ фекерен телдән һәм яҙма формала дөрөҫ ойоштора белеү күнекмәләре: менән бәйләйбеҙ. Уҡыусыларға белем биреүҙән тыш, уларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереүҙең әһәмиәте тураһындағы фекер дөйөм урта белем биреүсе башҡорт һәм рус мәктәптәренең башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса программаларҙың нигеҙен тәшкил итә. Был маҡсатты тормошҡа ашырыу укыусыларҙы изложениелар һәм иншалар яҙырға өйрәтеүҙән тыш тезистар һәм конспекттар төҙөргә, башҡарылған эштәр тураһында төрлө типтағы отчеттар, уҡылған китаптарға ҡарата баһаламалар яҙырға, ҡулъяҙмаларҙы редакторларға өйрәтеү кәрәклегенең дә мөһимлеген күрһәтә. Бындай эштәрҙе тормошҡа ашырыу махсус телмәр үҫтереү дәрестәрендә изложениелар һәм иншалар яҙҙырғанда ғына түгел, ә тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә системалы алып барылырға тейеш. Бөгөн уҡытыусыға уҡыу процесын ойоштороуҙа киң мөмкинселектәр асылған: хәҙерге дәрестәр йөкмәткеһе һәм формаһы буйынса күп төрлө, ул тик традицион дәрестәр рамкаһында ғына ҡала алмай. Дәрестә уҡыусыларға етди төшөнсәләр тураһында һөйләгәндә материалды үтә ябайлаштырып бирергә лә кәрәкмәй. Материал уҡыусыларҙың йәш үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып аңлатылырға тейеш. Был осраҡта, әлбиттә, уҡытыуҙың яңы технологияларын ҡулланыу, материалды ҡабул итеүгә уҡыусының тәрән ҡыҙыҡһыныуы, ынтылышы уңыштың нигеҙен тәшкил итә һәм ыңғай һөҙөмтә бирә. Тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә текстарҙы файҙаланыу, уларҙы анализлау процесында уҡыусылар һәр милләттең мәҙәниәте, рухы сағылыуы, телдең һәм мәҙәниәттең үҙ-ара бәйләнешле булыуы тураһында белем алалар. Уҡыусыларға белем биреү һәм уларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереүгә бағышланған дәрестәр формаһы һәм йөкмәткеһе буйынса төрлөсә: лекция, әңгәмә, практик эштәр һ.б. булырға мөмкин, шулай ҙа дәрестә ижади эштәргә өҫтөнлөк биреү маҡсатҡа ярашлыраҡ, сөнки уларҙы башҡарғанда укыусылар үҙаллы һәм уҡытыусы ярҙамында төрлө типтағы текстарҙы төҙөргә өйрәнә., уларҙың лингвистик анализ яһай белеү күнекмәләре нығына. Тағы ла шуны оноторға ярамай; әгәр ҙә материалды аңлатыу өсөн уҡытыусы лекция методын һайлаһа, уның телмәре уҡыусыларға аңлайышлы, улар ҡабул итерлек һәм, әлбиттә, монологик телмәрҙең өлгөһө булырға тейеш. Бының өсөн уҡытыусының үҙ телмәрен ойоштороуға, уның төҙөлөшөнә, йөкмәткеһенә үтә лә иғтибарлы булыуы талап ителә. Бәйләнешле телмәр, йәғни текст төҙөү есөн уҡыусылар телдең нескәлектәрен, факттарын (һөйләмдәрҙе бер-береһенә бәйләүсе сараларҙы, „ҡанатлы” һүҙҙәрҙе, телдең эмоциональ-экспрессивлыҡ сараларын һ.б.); тормоштағы төрлө күренештәрҙе, кешеләр араһында булған мөнәсәбәттәрҙе дөрөҫ баһалай белергә, телдәге һүҙҙәрҙең, терминдарҙың мәғәнәһен аңларға, уларҙы урынлы ҡуллана белеү һәләтенә лә эйә булырға тейеш. Уҡыусыларҙың был йүнәлештә алған белем-күнекмәләрен ике төркөмгә бүлеп ҡарарға мөмкин. Беренсе төркөмгә уҡыусыларҙың бәйләнешле телмәр төҙөү менән бәйле булған абзац, монолог, китап телмәре стиле, уның стилистик биҙәлеше, текст синтаксисы, стилистика; телмәрҙең темаһы, хикәйәләү, тасуирлау, хөкөмләү кеүек төшөнсәләрҙең йөкмәткеһен белеүе ҡарай. Икенсе төркөмгә уҡыусыларҙың көнкүрештәге предметтарҙы (әйберҙәрҙе); хайуандарҙы, биналарҙы, билдәле бер урынды һүрәтләй; дискуссион темаларға фекер йөрөтә белеү; теге йәки был күренештәрҙең эстәлеген асып бирә алыу төшөнсәләре инә. Әлбиттә, был төшөнсәләрҙең йөкмәткеһе билдәләмәләрҙе ятлап түгел, ә практик йүнәлешле итеп үҙләштереүгә ҡайтып ҡала. Тәжрибәләр күрһәтеүенсә, белем алыу һәм уны телмәрҙә ҡуллана белеү күнекмәләре уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү процесында барлыҡҡа килә: уҡыусылар текстар төҙөгәндә алған белемдәрен нығыта, был осраҡта шулай уҡ уларҙың интеллектуаль фекерләүе, коммуникатив һәләте, факттарҙы туплай, иң кәрәклеһен һайлай, иң мөһимдәрен билдәләй, дөйөмләштерә, һығымталар яһай белеү күнекмәләре үҫешә. Был күнекмәләр укыусыларҙы текстың планын төҙөү, ҡыҫҡа, ләкин тулы итеп уның йөкмәткеһен һөйләп бирә белеү, уҡылғандарҙан сығып, кәрәкле материалды һайлай белергә өйрәнеү һәм киләсәктә уҡыусыларҙа белемде үҙаллы алыу һәләтен, теләген үҫтереүгә булышлыҡ итә. Артабан эш ҡатмарландырыла: өйҙә уҡыусыларҙан стена гәзитенә мәҡәләләр яҙҙырыла, әҙәби әҫәрҙәрҙе анализлау буйынса докладтың тезистары, конспекттар төҙөтөлә; этюдтар, һүрәтләмәләр, нәҫерҙәр, күҙәтеүҙәр кеүек ижади эштәр башҡарырға ҡушыла. Ләкин был маҡсатҡа ирешеү өсөн уҡытыуҙың традицион методтары, алымдары менән генә эш итеү етмәй. Уҡытыусы заман талаптарынан сығып, яңы технологияларҙы ҡулланып, уҡытыуҙың үҫтереүсе алымдарын, педагогия, психология фәндәренең ҡаҙаныштарын иҫәпкә алып, тел уҡытыу методикаһында барлыҡҡа килгән һуңғы ыңғай тәжрибәләргә таянып, үҙенең барлыҡ һәләтен, белемен эшкә егергә тейеш була,: сөнки һәр дәрес ул — ижади процесс. Бында тағы ла шуны әйтергә кәрәк: дәрестә уҡытыусы үҙ фекерен уҡыусыларға көсләп тағырға тейеш түгел, уның бурысы — балаларҙың хис-тойғоларын, ысынбарлыҡҡа ҡарата мөнәсәбәтен белдереүгә, эмоцияларын дөрөҫ сағылдырыуға ярҙам итеү һәм быға ирешеү өсөн тейешле шарттар тыуҙырыуға ҡайтып ҡала. |
|
Ағиҙел 2012 |
Бесплатный хостинг uCoz |