Ғ. Усман

Әйтергә кәрәк, Ғ. Усмандың ижады үҙенең идея йөкмәткеһе менән шаҡтай сыбар. Әгәр ҙә уның бер төркөм поэтик һәм проза әҫәрҙәрендә дини-мистик мотивтар урын алһа, икенселәрендә донъя­уи фекерҙәр, рационализм ҡараштары сағылыш таба. Уларҙа шағир, «Ғәуариф әз-заман» («Замана уҡымышлылары») һәм «Тәнзиһ әл-әфкар фи нәсаих әл-әхйәр» («Фекерҙәрҙе пакландырыусы файҙалы кәңәштәр») тигән поэмаларында әйткәненсә, «мәғариф баҡсаһынан емештәр йыйырға», «мәсьәләләрҙең иғтибарға лайығын эҙләргә», «хаҡ һүҙ-ул йылан ағыуы кеүек әсе булһа ла, ... файҙаһы булыр» ит, «хәҡиҡәттән... һүҙ һөйләргә», «яуызлыҡ әһелен оялтырға», «һүҙҙәрен уға уҡ кеүек ҡаҙарға» ынтыла. Был уҡ күберәген юҡ-бар менән халыҡты алдаған, «хәйлә менән икмәк ашап, теше сыҡҡан», «маҡсаттары... бүләк йыйыу ... ҡунаҡ булып, тәмле сәй йотоу ... төрлө төҫтәге яҡшы кейемдәр кейеү, күңелгә хуш килгән ҡатындарҙы ҡосоп ятыу» булған, баштарына «оло сәллә һалып», кәнә­птә «фанилыҡ һәм баҡыйлыҡ тураһында гәп һатҡан... туң аҡылдарға» - дин әһелдәренә йүнәлтелә. Шағир «ҡомһоҙлоҡ ҡапсығын ирҡаһына аҫып» та, нәфсене үҙенә «етәксе итеп» тә, үҙен фәҡәт халыҡты «тура юлға күндереү» хәстәрлеге менән йәшәүсе итеп күрһәтергә тырышыусы бәндәләрҙе аяуһыҙ тәнҡитләй, уларҙы ул эткә, эттең дә иблис, албаҫты кеүек мәкерлеһенә тиңләштерә.

Ғәбдерәхим Усмандың бындай тәнҡит, сатирик рухлы әҫәрҙәре Мифтахетдин Аҡмулланың «ҡәнәғәтлек ҡапсығын сысҡан тишкән» ҡомһоҙ, наҙан мулла-монтағыйҙарҙың тетмәһен теткән сатирик па­фослы шиғырҙарына ауаздаш яңғырап китә.